Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Τρίτο Μάτι” τον Ιούνιο του 2015 (τεύχος 231)
“Η ζωή είναι σύντομη ενώ η τέχνη (η επιστήμη) μακρά, ο χρόνος λίγος, η πείρα λαθεμένη και η απόφαση δύσκολη.” ~ αφορισμός από την Ιπποκρατική συλλογή
Η ενασχόληση με την ιστορία των τεχνών και των επιστημών στην αρχαία Ελλάδα είναι γεμάτη γοητεία. Γοητεία, γιατί μέσα από την ιστορία των τεχνών και των επιστημών συνειδητοποιεί κανείς το σήμερα και μπορεί να δει το αύριο. Ιδιαίτερα για την ιατρική που για μεγάλο διάστημα χαρακτηριζόταν ως τέχνη, αργότερα ως τέχνη και επιστήμη και σήμερα ως επιστήμη και εφαρμοσμένη τεχνολογία.
Η υγεία και η ευεξία του ανθρώπου στο γήινο περιβάλλον που ζει είχε και έχει την ανάγκη της φωτεινής ενέργειας που μας στέλνει ο ήλιος. Έτσι ο πρώτος θεός της ιατρικής, δηλαδή ο θεός που συντηρεί τη ζωή και νικά τον θάνατο, είναι ο Απόλλωνας, θεός του φωτός και του ρυθμού. Η λαϊκή σοφία και σήμερα επαναλαμβάνει τη φράση «όπου μπαίνει ήλιος δεν μπαίνει γιατρός». Ο Απόλλωνας είναι το παιδί του Δία (νους) και της Λητώς (λήθης) και δίδυμος αδερφός της Άρτεμις, θεάς του ημίφωτος, της σελήνης. Ο θεός Απόλλωνας με τη θνητή Κορωνίδα αποκτούν τον Ασκληπιό, ο οποίος ως ημίθεος έρχεται στο γήινο κόσμο και εκπαιδεύεται ως θεραπευτής. Δάσκαλός του ήταν ο Κένταυρος Χείρωνας που έχει τη γνώση να χειρίζεται τις αγαθοεργείς δυνάμεις του φυσικού κόσμου.
Ο Ασκληπιός αποκτά σύντομα φήμη κορυφαίου θεραπευτή και περιφέρεται ανά την Ελλάδα θεραπεύοντας. Η δύναμη του έργου του του δίνει την αίγλη θεού στον κόσμο των θνητών. Οι γιοί και οι κόρες του συντηρούν τη θεραπευτική του δύναμη, ως βοηθοί του αλλά και ως αυτοτελείς οντότητες. Οι γιοί του παίρνουν μέρος στον Τρωικό πόλεμο ως στρατιωτικοί γιατροί, οι δε κόρες είναι οι προστάτιδες και οδηγήτριες των θεραπευτικών πράξεων των γιατρών και διαχειρίζονται τεχνικές αποκατάστασης της υγείας με ψυχικές και σωματικές παρεμβάσεις.
Στην Ελλάδα της εποχής εκείνης αναπτύσσεται ένα σχήμα παροχής περίθαλψης βασισμένο στη δομή των Ασκληπιείων. Ασκληπιείο είναι ο χώρος θεραπευτικής παρέμβασης από τους απογόνους του Ασκληπιού υπό την αιγίδα του ίδιου του Ασκληπιού και της οικογένειάς του. Ο χώρος αυτός αποτελεί όχι μόνο τον πυρήνα μιας κτηριακής υποδομής, αλλά το επιστέγασμα μιας πολύ-μορφικής και πολύ-παραγοντικής παρέμβασης τόσο στις νοητικές και ψυχικές, όσο και στις οργανικές και κοινωνικές λειτουργίες της ανθρώπινης οντότητας. Στη βασική του δομή περιέχει το θέατρο (δραματοθεραπεία), λουτρά (λουτροθεραπεία), στάδιο (εκγύμναση), κήποι (χαλάρωση), μαγειρεία (εστιατόρια), κοιτώνες (ξενοδοχεία), ναοί (επιβλητικές κατασκευές) και το άβατον (Μ.Ε.Θ.). Η νηστεία, η δίαιτα, οι καθαρμοί, η πόση νερού από ιαματική πηγή, η χαλάρωση σε καθαρό περιβάλλον, η παρακολούθηση θεατρικών έργων, το άκουσμα της μουσικής, ο χορός, η γυμναστική, η υπνοθεραπεία, το ψυχικό σοκ, η φαρμακευτική και χειρουργική παρέμβαση σε συνδυασμό με το ισχυρότερο όπλο του καθενός την πίστη σε μια ανώτερη δύναμη, αποδομεί την ασθένεια και δίνει τη ψυχοσωματική ισορροπία που οδηγεί στην ίαση. Τελική θεραπευτική παρέμβαση είναι η εν-κοίμησις κατά την οποία ο ασθενής ενώ κοιμάται στο άβατο έρχεται σε επαφή με τον Ασκληπιό, τους βοηθούς του, τα ιερά του ζώα, για να επέλθει η ίασις. Η δομή του ασκληπιείου καθοδηγείται από το ιερατείον. Το ιερατείον ως ιατρείον προσφέρει τη θεραπεία μέσω του θεού Ασκληπιού.
Τα κεντρικά ασκληπιεία αποκτούν αίγλη και φήμη και προσκαλούνται να δημιουργήσουν περιφερειακά παραρτήματα. Με τον τρόπο αυτό δομείται ένα σύστημα περιφερειακών ιατρείων υπό την εποπτεία του κεντρικού. Η δομή τους και η επέκτασή τους συντηρείται από δωρεές πλουσίων ασθενών και βασιλέων. Πολλά από τα ασκληπιεία, όπως της Κω, μετατρέπονται σε ουδέτερη ζώνη πολέμου σε δύσκολες ιστορικές περιστάσεις για να γίνουν πολιτικές και στρατιωτικές διαβουλεύσεις αντιπάλων δυνάμεων προς όφελος της ειρήνης.
Εξέχουσα ιατρική προσωπικότητα παγκοσμίου εμβέλειας είναι ο Ιπποκράτης (460 – 377 π.Χ.), απόγονος του Ασκληπιού δέκατης έκτης γενιάς. Δραστηριοποιείται στο ασκληπιείο της Κω και ταξιδεύει προσφέροντας υπηρεσίες, τόσο σε προσωπικότητες της εποχής, αλλά και μετά από πρόσκληση να θεραπεύει θανατηφόρες επιδημίες. Ασχολείται με την ανατομική και τη λειτουργική δομή του ανθρώπινου οργανισμού και γίνεται κορυφαίος ανατόμος και φυσιολόγος. Στη λογική μεθοδολογία του αναπτύσσεται η ιατρική σκέψη μέχρι και σήμερα. Η ηθική τοποθέτησή του στην ιατρική πρακτική καταγράφεται στον Όρκο. Ο όρκος του Ιπποκράτη, μεταφρασμένος σε όλες τις γλώσσες του κόσμου σήμερα, είναι ο όρκος που δίνει ο πτυχιούχος της ιατρικής μετά την επιτυχή εκπαίδευσή του. Οι θεραπευτικές παρεμβάσεις της εποχής είναι χειρουργικές και φαρμακολογικές. Τα μέσα που χρησιμοποιούνται για αυτές τις παρεμβάσεις είναι χειρουργικά εργαλεία πρόδρομα των σύγχρονων, βότανα και μέταλλα που έγιναν τα σημερινά φάρμακα και η ύπνωση.
Από την εποχή του Ιπποκράτη δομείται η θεωρία των χυμών, που προέρχεται από φιλοσοφικές θεωρίες του Εμπεδοκλή (495-435π.Χ.) και του Αριστοτέλη (384-322π.Χ.). Οι χυμοί του ανθρώπινου οργανισμού είναι τέσσερις, το αίμα, το φλέγμα, η κίτρινη χολή και η μαύρη χολή και έχουν σχέση με τη φωτιά, το νερό, τον αέρα και τη γη με τους αντίστοιχους χαρακτήρες που είναι ο αιματώδης, ο φλεγματικός, χολερικός, και ο μελαγχολικός. Στη συνέχεια, οποιαδήποτε τετράδα δομείται γύρω από αυτά που έχει σχέση με το ρυθμό, τον προσανατολισμό, το ψυχισμό, τη θερμοκρασία, τη δίαιτα κτλ. Η θεωρεία των χυμών αναπτύσσεται και περιγράφεται με ακρίβεια από τον κορυφαίο ιατρό Γαληνό (129 – 199 μ.Χ.), θεωρεία η οποία δομεί μέχρι και σήμερα την ιώνιο ιατρική.
Είναι γνωστό σε όλους ότι η κυριαρχία της εκκλησίας έφερε την αποδόμηση της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και λατρείας, μεταξύ δε αυτών και των ασκληπιείων. Ο Ασκληπιός ήταν ο μόνος ο οποίος παρέμεινε σχεδόν αλώβητος με το πρόσωπό του να ομοιάζει με του Χριστού σε παλαιοχριστιανικές τοιχογραφίες.
Ο Χριστιανισμός ως θρησκεία διδάσκει την αγάπη προς τον πλησίον, ιδιαίτερα στον άνθρωπο που βιώνει το σωματικό και ψυχικό πόνο. Ιδρύονται ξενώνες (hospitalis) στους οποίους υπηρετούν ιερωμένοι και βαθειά θρησκευόμενοι, οι οποίοι και αυτοί κάνουν θαύματα με τη βοήθεια του Θεού, δεν χρησιμοποιούν τους καθαρμούς των λουτρών αλλά το βάπτισμα, και στη θεραπευτική ακολουθούν κατά γράμμα τη θεωρεία των χυμών που είχε τη ρίζα του στους Έλληνες φιλοσόφους. Στη Δυτική Ευρώπη του Χριστιανισμού η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, επιστήμη και τέχνη βιώνει τις μαύρες μέρες της. Στην Ανατολή ιδρύονται από τους Νεστοριανούς σχολές ιατρικής που είναι τμήματα μιας διευρυμένης παιδείας, όπως στην Έδεσσα της Μεσοποταμίας τον 5ο αιώνα, όπου μεταφράζονται έργα του Ιπποκράτη, του Γαληνού και επιφανών Ελλήνων φιλοσόφων στα συριακά. Ακολουθεί η ίδρυση μεγάλου πανεπιστημίου της Γκοντασαϊπούρ στη νοτιοδυτική Περσία όπου έρχεται σε επικοινωνία η ελληνική, η περσική και ινδική ιατρική καθώς και οι φιλοσοφίες των τριών αυτών χωρών.
Η δυναμική επέκταση των Αράβων κυριαρχεί στην Περσία, τη μέση Ανατολή, τη βόρεια Αφρική και Ισπανία, και έλκεται από τη μανιώδη επιθυμία τους να γνωρίσουν την ελληνική φιλοσοφία και την ιατρική επιστήμη. Στο χαλιφάτο της Βαγδάτης από τον 9ο και μέχρι τον 13ο αιώνα στον “Οίκο της Σοφίας”, ενός κέντρου έρευνας, εκπαίδευσης και μεταφρασης, ξοδεύεται άπλετο χρήμα που αντιστοίχησε σε μακροχρόνια πνευματική εργασία για τη μετάφραση και κατανόηση των ελληνικών κειμένων στην αραβική γλώσσα. Οι Άραβες διασώζουν με τις μεταφράσεις τα ελληνικά κείμενα την ώρα που αυτά καταστρέφονται στην Ελλάδα, την Αλεξάνδρεια και τη Ρώμη.
Δύο είναι οι εξέχοντες Άραβες ιατροί, ο Ραζής (865 – 923 μ.Χ.) και ο Αβικένας (980 – 1037 μΧ.), άξιοι συνεχιστές της ιπποκράτειας και γαληνικής ιατρικής που εμπλουτίζουν τη γνώση με καινούργια στοιχεία από τη χημεία (αλ-χημεία), τη βοτανολογία που είχε ήδη καταγραφεί από τον διάσημο ιατρό Διοσκουρίδη (40 – 90 μ.Χ.) και την τεχνολογία χειρουργικών εργαλείων με την εφαρμογή νέων χειρουργικών τεχνικών.
Αργότερα στο πολυεθνικό κέντρο ειρηνικής συμβίωσης Αράβων, Εβραίων και Ισπανών που είναι η πόλη Κόρδοβα της Ισπανίας αρχίζει η μετάφραση των αραβικών κειμένων στη λατινική γλώσσα. Στην Ευρώπη του μεσαίωνα με τις μεταφράσεις έρχεται ξανά στο προσκήνιο η ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη μεταξύ των οποίων και η ιατρική. Οι Άραβες με την επέκτασή τους προς τη νότιο Ασία φτάνουν στην Ινδία. Εκεί, το 12ο αιώνα, η αράβο-ελληνική ιατρική βρίσκει πρόσφορο έδαφος λόγω της υποδομής της ιπποκράτειου ιατρικής που είχε ήδη μεταφέρει ο μέγας Αλέξανδρος. H αράβο-ελληνική ιατρική, εμπλουτίζεται από την ήδη πλούσια εξασκούμενη παραδοσιακή θεραπευτική και στη Λαχώρη το 1160 μ.Χ. ιδρύεται το πρώτο της κέντρο.
Δημιουργείται η Unani Medicine ή Unani Tibb, ονοματοδοσία προς τιμήν της Ιωνίου ιατρικής, λιγότερο γνωστής από την αγιουβέρδα μια που το ισλαμικό στοιχείο μειοψηφεί στη Ινδία. Σήμερα διδάσκεται στην Ινδία ως πανεπιστημιακή σπουδή και εξασκείται με θετική αναγνώριση από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Η αρχαία Ελληνική ιατρική, τα θεμέλια της οποίας έβαλαν ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός, παραμένει ενεργή μέχρι και σήμερα. Η εξάπλωση της ως χρήση για τις ανθρώπινες κοινωνίες αποδεικνύουν οι μεταφράσεις των Ελληνικών ιατρικών βιβλίων στα Αραβικά κατ’ εξοχήν και εκ των Αραβικών στα Λατινικά στην Ευρώπη του Μεσαίωνα καθώς και στην θεωρητική και πρακτική εφαρμογή τους στη Νότιο Ασία.